Strefa Schengen
Strefa Schengen stanowi obszar, w którym zniesiono kontrole graniczne na granicach wewnętrznych pomiędzy państwami członkowskimi, umożliwiając swobodny przepływ osób, towarów, usług i kapitału. Jest to jedno z kluczowych osiągnięć integracji europejskiej, symbolizujące współpracę i zaufanie pomiędzy krajami europejskimi. Celem jej powstania było ułatwienie przemieszczania się obywateli, rozwój gospodarczy oraz pogłębienie współpracy w zakresie bezpieczeństwa i wymiaru sprawiedliwości.
Podstawą powstania strefy Schengen było podpisanie Układu z Schengen 14 czerwca 1985 roku w miejscowości Schengen w Luksemburgu przez pięć państw: Francję, Niemcy, Belgię, Niderlandy i Luksemburg. Układ zakładał stopniowe znoszenie kontroli na granicach wewnętrznych i wzmocnienie kontroli na granicach zewnętrznych. W 1990 roku podpisano Konwencję wykonawczą do Układu z Schengen, która określiła szczegółowe zasady funkcjonowania strefy, w tym procedury dotyczące wiz, azylu oraz współpracy policyjnej. Konwencja weszła w życie 26 marca 1995 roku, co uznaje się za faktyczny początek funkcjonowania strefy. W 1999 roku, na mocy Traktatu Amsterdamskiego, dorobek prawny Schengen (tzw. acquis Schengen) został włączony w ramy prawne Unii Europejskiej, co umocniło jego znaczenie instytucjonalne.
W 2025 roku strefa Schengen obejmuje 29 państw. W jej skład wchodzą niemal wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej, z wyjątkiem Irlandii, Rumunii, Bułgarii i Cypru, przy czym dwa ostatnie znajdują się w procesie akcesyjnym. Do strefy należą również cztery państwa spoza Unii: Islandia, Norwegia, Szwajcaria i Liechtenstein. Polska przystąpiła do strefy 21 grudnia 2007 roku, znosząc kontrole na granicach lądowych z krajami UE, a 30 marca 2008 roku również na granicach lotniczych.
Zasadniczym elementem funkcjonowania strefy Schengen jest zniesienie kontroli na granicach wewnętrznych, co oznacza, że osoby podróżujące pomiędzy państwami Schengen nie podlegają regularnym kontrolom paszportowym. W zamian za to wzmocniono ochronę granic zewnętrznych strefy, zarządzanych według wspólnych standardów i procedur. Kluczowym narzędziem wspierającym bezpieczeństwo jest System Informacyjny Schengen (SIS), który umożliwia wymianę informacji między służbami granicznymi, policyjnymi i sądowymi. SIS zawiera dane dotyczące osób poszukiwanych, skradzionych pojazdów, dokumentów czy broni. W 2013 roku uruchomiono drugą generację systemu – SIS II, a w 2023 roku rozpoczęto wdrażanie SIS III, który wprowadza rozszerzone funkcje biometryczne i lepszą integrację z innymi bazami danych Unii Europejskiej, takimi jak System Informacyjny Wizowy (VIS) czy Eurodac, zawierający odciski palców osób ubiegających się o azyl.
Strefa Schengen opiera się także na współpracy policyjnej i sądowej. Państwa członkowskie zobowiązane są do wzajemnej pomocy w zwalczaniu przestępczości transgranicznej, handlu ludźmi, narkotykami i terroryzmu. Przepisy umożliwiają prowadzenie pościgów transgranicznych, w ramach których funkcjonariusze jednego państwa mogą kontynuować działania na terytorium innego państwa Schengen. Współpracę tę wspierają instytucje europejskie takie jak Europol, Eurojust oraz Frontex – Europejska Agencja Straży Granicznej i Przybrzeżnej, z siedzibą w Warszawie. Frontex koordynuje wspólne operacje ochrony granic zewnętrznych, monitoruje ruch migracyjny i wspiera państwa członkowskie w sytuacjach kryzysowych.
Pomimo zniesienia kontroli wewnętrznych, państwa zachowują prawo do czasowego przywracania kontroli granicznych w sytuacjach wyjątkowych, takich jak zagrożenie porządku publicznego, bezpieczeństwa narodowego czy nadzwyczajne napływy migracyjne. Przykłady takich działań miały miejsce podczas kryzysu migracyjnego w 2015 roku, pandemii COVID-19 oraz wydarzeń o podwyższonym ryzyku, jak szczyty polityczne i duże imprezy masowe.
Uczestnictwo w strefie Schengen przynosi liczne korzyści gospodarcze i społeczne. Swobodny przepływ osób wspiera rozwój turystyki, handlu i rynku pracy. Dla obywateli oznacza to możliwość podróżowania bez konieczności przechodzenia kontroli paszportowych w obrębie strefy, a dla przedsiębiorstw transportowych – skrócenie czasu przewozu towarów i redukcję kosztów logistycznych.
W ostatnich latach strefa Schengen mierzy się jednak z wieloma wyzwaniami. Należą do nich między innymi presja migracyjna, zagrożenia bezpieczeństwa wewnętrznego oraz różnice w politykach wizowych poszczególnych państw. W odpowiedzi na te problemy Unia Europejska podejmuje działania zmierzające do wzmocnienia ochrony granic zewnętrznych, zwiększenia solidarności między państwami i rozwoju nowoczesnych narzędzi cyfrowych. Jednym z nich jest system ETIAS (Europejski System Informacji o Podróży i Zezwoleniach), którego uruchomienie zaplanowano na 2025 rok. System ten będzie wymagał od obywateli państw trzecich rejestracji przed wjazdem do strefy Schengen, co ma poprawić bezpieczeństwo i kontrolę przepływu osób.
Strefa Schengen pozostaje jednym z najważniejszych osiągnięć europejskiej integracji. Umożliwia swobodę przemieszczania się, przyczynia się do rozwoju gospodarczego i umacnia współpracę w dziedzinie bezpieczeństwa. Pomimo trudności i konieczności dostosowywania się do nowych wyzwań, stanowi fundament funkcjonowania wspólnego rynku oraz przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości w Unii Europejskiej. Jej istnienie potwierdza, że współpraca między państwami może przynosić trwałe i wymierne efekty w skali całego kontynentu.