Program Rozwoju Obszarów Wiejskich dla Polski (PROW) został formalnie przyjęty przez Komisję Europejską 12 grudnia 2014 r. Określa on priorytety, zgodnie z którymi Polska powinna wykorzystać 13,5 mld euro środków publicznych przeznaczonych na rozwój obszarów wiejskich w latach 2014–2020 (8,6 mld euro z budżetu UE oraz 4,9 mld euro z funduszy krajowych). Jedna trzecia funduszy została skierowana na „zwiększenie rentowności gospodarstw i konkurencyjności” – PROW przewiduje wsparcie inwestycji w ok. 200 000 gospodarstw. Powinno to doprowadzić do utworzenia ponad 22 000 miejsc pracy oraz powstania ponad 1 800 grup producentów. Ponadto 30 proc. wsparcia zarezerwowano na praktyki rolnicze korzystne dla środowiska i klimatu – wsparcie w tym obszarze ma objąć 19 proc. użytków rolnych w Polsce.

Rozwój obszarów wiejskich stanowi drugi filar wspólnej polityki rolnej, w ramach którego państwom członkowskim udostępniana jest pula środków unijnych do wykorzystania na poziomie krajowym lub regionalnym w ramach współfinansowania wieloletnich programów. W sumie we wszystkich 28 państwach członkowskich dofinansowanie otrzyma około 118 programów. W nowym rozporządzeniu w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich na lata 2014–2020 jest mowa o sześciu priorytetach gospodarczych, środowiskowych i społecznych, natomiast poszczególne programy określają konkretne cele, które należy osiągnąć. Ponadto z każdym państwem członkowskim została zawarta umowa partnerstwa, określająca ogólną strategię w odniesieniu do finansowanych przez UE inwestycji strukturalnych, która pozwoli na lepszą koordynację działań i zwiększenie synergii z innymi europejskimi funduszami strukturalnymi i inwestycyjnymi (EFSI).

Niniejszy dokument zawiera krótki przegląd sytuacji w Polsce oraz opis tego, w jaki sposób wyzwania i możliwości, przed jakimi stoi Polska, zostały uwzględnione w PROW. Tabela w załączniku pokazuje priorytety oraz cele szczegółowe, wraz z przypisanym im budżetem.

Sytuacja i główne wyzwania

Polska zajmuje obszar 312 700 km², z czego 51,2 proc. to obszary wiejskie a 39,5 proc. - obszary pośrednie. Około 30 proc. terytorium Polski pokryte jest lasami. Spośród 14,5 mln hektarów użytków rolnych 74,7 proc. to grunty orne, a 22,4 proc. to trwałe użytki zielone i łąki. Całkowita liczba ludności kraju wynosi 38,5 mln, z czego 39 proc. żyje na obszarach wiejskich.

Stopa bezrobocia w Polsce wynosi 8,3 proc.Komunikat prasowy Eurostatu z dnia 28 listopada 2014 r., a obszary wiejskie charakteryzują się ukrytym bezrobociem, wysoką stopą ubóstwa (32,7 proc.) oraz zagrożeniem wykluczeniem społecznym.

Odsetek ludności zatrudnionej w rolnictwie jest stosunkowo wysoki (12 proc., podczas gdy średnia UE wynosi 5 proc.Dane oparte na rachunkach narodowych.) ze względu na strukturę społeczno-gospodarczą polskiego rolnictwa, które jest zdominowane przez małe gospodarstwa rodzinne (z 1,5 miliona gospodarstw rolnych około 55 proc. ma wielkość poniżej 5 ha).

Wyzwanie dla obszarów wiejskich w Polsce stanowi bardzo niska wydajność w rolnictwie, której przyczyną jest brak odpowiedniego wyposażenia technicznego w gospodarstwach rodzinnych, a także mała liczba przedsiębiorców i innowatorów na obszarach wiejskich. Trudno jest przyciągnąć i utrzymać na tych obszarach dobrze wykształcone kadry, między innymi ze względu na brak podstawowej infrastruktury i usług.

Niskiej jakości gleby, w połączeniu z częstym niedoborem opadów, również mają negatywny wpływ na wydajność produkcji rolnej. W Polsce jakość gleby wpływa na wydajność produkcji rolnej gruntów do tego stopnia, że 62,5 proc. użytków rolnych klasyfikuje się jako obszary z ograniczeniami naturalnymi.

Ponieważ rolnictwo odpowiada za 10,7 proc. emisji gazów cieplarnianych w Polsce, rolnicy potrzebują praktycznych narzędzi służących ograniczaniu tych oraz innych emisji pochodzących z intensywnych upraw i hodowli.

Około 19,4 proc. gruntów ornych w Polsce dotykają rozmaite trudności związane ze środowiskiem naturalnym: 8,2 proc. jest szczególnie zagrożone erozją wodną i/lub wietrzną, 3,6 proc. doświadcza problemów związanych z niskim poziomem humusu, a 7,4 proc. definiuje się jako strefy zagrożenia zanieczyszczeniem azotanami (obszary, z których mają miejsce spływy do wód zanieczyszczanych przez azotany).Stosunkowo intensywne wykorzystanie gruntów ornych (17,8 proc. gruntów charakteryzuje się wysoką intensywnością uprawy rolnej, a kolejne 44,6 proc. to grunty o średniej intensywności uprawy) w niektórych przypadkach wywiera presję na ekosystemy i obszary o wysokiej wartości przyrodniczej. Co więcej, stosunkowo niska jakość wody i znaczna eutrofizacja polskich jezior, dróg wodnych oraz Morza Bałtyckiego sprawiają, że konieczne staje się ograniczenie użycia azotu, fosforu, pestycydów i herbicydów.

W jaki sposób PROW dla Polski odpowiada na te wyzwania

Uważa się, że dalsza modernizacja rolnictwa ma zasadnicze znaczenie dla zwiększenia konkurencyjności polskich gospodarstw rolnych. W szczególności ułatwi ona wdrażanie strukturalnych zmian w sektorach wołowiny, wieprzowiny oraz mleka, przy jednoczesnym zachowaniu stabilnej bazy surowców rolnych dla przemysłu przetwórstwa żywności. Wsparcie zostanie skierowane do małych i średnich gospodarstw w celu wzmocnienia ich potencjału produkcyjnego, co z kolei powinno doprowadzić do podwyższenia poziomu wartości dodanej. Biorąc pod uwagę obecne rozdrobnienie gruntów rolnych, istnieje potrzeba dalszej dywersyfikacji w kierunku sektorów nierolniczych,ponadto niezbędny jest lepszy dostęp do usług rolniczych. Za kluczowy czynnik wpływający na modernizację i konkurencyjność gospodarstw rolnych uważana jest także wymiana pokoleniowa. W związku z tym jednym z celów wsparcia inwestycyjnego będzie zachęcenie młodych ludzi do tworzenia nowych, nowoczesnych i konkurencyjnych przedsiębiorstw rolnych.

Ze względu na fragmentację polskich gospodarstw rolnych, małą skalę produkcji i trudności w dostosowywaniu produkcji do popytu ze strony klientów, niezbędne są narzędzia do wyeliminowania tych niedociągnięć strukturalnych, np. wsparcie dla rolników działających w ramach grup producentów oraz uczestnictwo w systemach jakości.

Niezbędne jest również bardziej ukierunkowane wsparcie na rzecz zrównoważonego zarządzania zasobami naturalnymi (glebą, wodą, tradycyjnymi sadami i odmianami drzew owocowych) oraz ochrony cennych siedlisk przyrodniczych, takich jak obszary Natura 2000. Potrzebne są również działania mające na celu ochronę zagrożonych tradycyjnych i lokalnych ras zwierząt hodowlanych, jak i gatunków roślin uprawnych.

Ponadto, w celu promowania lokalnych inicjatyw na rzecz zrównoważonego rozwoju terytorialnego gospodarek i społeczności wiejskich, tworzenia miejsc pracy i poprawy warunków życia na tych obszarach, program będzie wspierał projekty dotyczące rozwoju kierowanego przez lokalną społeczność (RKLS/LEADER).

PROW jest ukierunkowany na wszystkie sześć priorytetów rozwoju obszarów wiejskich z rentownością gospodarstw i konkurencyjnością jako głównym priorytetem (priorytet 2). PROW koncentruje 33 proc. wsparcia na inwestycjach w środki trwałe w starannie dobranych sektorach (mleko, wołowina, wieprzowina) oraz na gospodarstwach znajdujących się w strefach zagrożenia zanieczyszczeniem azotanami i na obszarach sieci Natura 2000. Ponadto 30 proc. wsparcia jest zarezerwowane na praktyki rolnicze korzystne dla klimatu i środowiska, mające na celu zwiększenie różnorodności biologicznej, rolnictwo o wysokiej wartości przyrodniczej, poprawę gospodarki wodnej i zapobieganie erozji gleby. Cel każdego priorytetu omówiono pokrótce poniżej.

Transfer wiedzy i usługi doradcze w zakresie rolnictwa

Wsparcie będzie ukierunkowane głównie na kwestie gospodarcze i środowiskowe sektora rolnego. Ponad 260 000 osób weźmie udział w różnorodnych sesjach szkoleniowych i projektach demonstracyjnych. Udoskonalenie mechanizmów transferu wiedzy i innowacji, między innymi poprzez doradztwo, ma istotne znaczenie dla rozwoju sektora rolnego. System doradztwa rolniczego będzie łączyć jednostki badawcze oraz sektor rolny. Poprzez zagwarantowanie indywidualnych usług doradczych, z uwzględnieniem specyficznych potrzeb gospodarstw rolnych, zostanie udostępniona rolnikom praktyczna i aktualna wiedza pozwalająca na wykorzystywanie innowacyjnych praktyk rolniczych.

Konkurencyjność sektora rolnego

Około 50 000 gospodarstw otrzyma wsparcie na modernizację i zwiększenie swojej konkurencyjności, a kolejnych 50 000 małych gospodarstw otrzyma pomoc z przeznaczeniem na rozpoczęcie różnorodnych rodzajów działalności. Kolejne 65 mln euro zostanie przeznaczone na inwestycje w rozwój usług dla rolnictwa (520 operacji). W celu poprawy struktury gospodarstw rolnych wsparcie będzie również miało formę rocznych płatności dla osób odchodzących z rolnictwa, co powinno umożliwić przeniesienie 110 000 ha gruntów z małych gospodarstw do gospodarstw, których powierzchnia jest zbliżona do średniej krajowej. Wreszcie pomoc na inwestycje umożliwi młodym osobom założenie prawie 29 000 nowych, nowoczesnych i konkurencyjnych przedsiębiorstw rolnych.

Poprawa organizacji łańcucha żywnościowego, w tym przetwarzania i wprowadzania do obrotu produktów rolnych

W ramach tego priorytetu najwyższe kwoty zostaną przeznaczone na wspieranie przetwórstwa produktów rolnych (693 mln euro), co pozwoli na sfinansowanie projektów w około 2 800 zakładach przetwórstwa i gospodarstwach. Dodatkowo pomoc zostanie przyznana ponad 1 800 grupom producentów. Prawie 26 000 gospodarstw uzyska wsparcie związane z produkcją w ramach krajowych lub unijnych systemów jakości.

Odtwarzanie, ochrona i wzbogacanie ekosystemów

Wsparcie w ramach tego priorytetu będzie wykorzystywane do zmniejszenia poziomu nawożenia i stosowania pestycydów i herbicydów, bardziej zrównoważonego wypasu i koszenia na obszarach cennych siedlisk przyrodniczych lub siedlisk zagrożonych gatunków ptaków znajdujących się na obszarach sieci Natura 2000 i poza nimi. Ponadto podjęte zostaną niezbędne kroki w celu ograniczenia wypłukiwania nawozów naturalnych (nawozów zawierających azot, fosfor) do wód podziemnych.

Gospodarka niskoemisyjna i odporność na zmiany klimatu w sektorach rolnictwa i leśnictwa

Nieco ponad 300 mln euro zostanie przeznaczone na dotacje na zalesienie, w celu objęcia obszaru około 82 000 ha (nowe i kontynuowane zobowiązania). Ze względu na wieloletni charakter działania, większość tych środków zostanie przeznaczona na utrzymanie lasów utworzonych w ramach poprzednich PROW na lata 2004-2006 oraz 2007-2013.

Włączenie społeczne i rozwój lokalny

W ramach tego priorytetu przyjęto podejście oddolne, zakładające realizację lokalnych strategii rozwoju opracowanych przez ok. 256 lokalnych grup działania (LGD). Inwestycje w rozwój działalności pozarolniczej, zwalczanie wykluczenia społecznego i ubóstwa, zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego będą wspierane wyłącznie w ramach lokalnych strategii rozwoju. 12,8 proc. budżetu PROW zostało zarezerwowane na rzecz rozwoju kierowanego przez lokalną społeczność (RKLS/LEADER). Podejście to będzie obejmować 58,2 proc. mieszkańców obszarów wiejskich oraz przyczyni się do stworzenia około 22 000 miejsc pracy i poprawy warunków życia.

Pięć największych działań PROW pod względem budżetu (fundusz EFRROW):

• Inwestycje w środki trwałe (działanie 4): 2,12 mld euro
• Rozwój gospodarstw i działalności gospodarczej (działanie 6): 1,41 mld euro
• Płatności dla obszarów z ograniczeniami naturalnymi (działanie 13): 1,38 mld euro
• Działanie rolno-środowiskowo-klimatyczne (działanie 10): 753,4 mln euro
• Podstawowe usługi (działanie 7): 683,98 mln euro