Obszary specjalne państw członkowskich Unii Europejskiej

Unia Europejska składa się z 27 państw członkowskich, które w większości wdrożyły prawo unijne. Choć Unia Europejska dąży do jednolitych regulacji, jej członkowie są bardzo różnorodni. Niektóre kraje mają w swoim składzie terytoria, które z uwagi na specyficzne warunki historyczne, geograficzne lub polityczne nie podlegają takim samym przepisom jak reszta kraju. Te terytoria specjalne mogą mieć różne statusy w Unii: od pełnego uczestnictwa z pewnymi wyjątkami, po bardzo ograniczone relacje. Traktaty unijne przewidują specjalne przepisy dotyczące tych obszarów, aby dostosować prawo europejskie do ich specyficznych potrzeb.

Regiony najbardziej oddalone (ang. outermost region, fr. région ultrapériphérique) to dziewięć obszarów państw członkowskich UE, które funkcjonują na podstawie artykułu 349 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Należą do nich sześć regionów francuskich, dwa portugalskie i jeden hiszpański. W tych regionach prawo Unii Europejskiej jest obowiązujące, jednak ze względu na ich "społeczne i gospodarcze uwarunkowania wynikające z odległości, izolacji, niewielkiego obszaru, trudnej topografii i klimatu, ekonomicznej zależności od kilku produktów oraz trwałości tych problemów, które znacznie utrudniają rozwój", mogą występować pewne wyjątki w stosowaniu tego prawa. Regiony te są pełnoprawnymi częściami Unii Europejskiej.

Pierwsze z nich to Azory i Madera. Są to portugalskie wyspy, leżące na Oceanie Atlantyckim. Mimo swojego statusu, nie zastosowano do nich wyjątków odnośnie prawa unijnego. Podobna sytuacja występuje w przypadku Wysp Kanaryjskich, archipelagu należącego do Hiszpanii, tutaj z kolei jedynym wyjątkiem jest brak przynależności do unijnego obszaru VAT.

Kolejną grupą są francuskie terytoria: Gujana Francuska, Gwadelupa, Majotta, Martynika, Reunion oraz Saint-Martin. Wszystkie z wyjątkiem pierwszego są wyspami i zgodnie z francuskim prawem, są częścią Republiki Francuskiej. Wyjątkiem w stosowaniu prawa unijnego w ich przypadku jest brak przynależności do Układu z Schengen oraz obszaru VAT. W przypadku Saint-Martin i Saint Barthelemy, ich status prawny zmienił się z chwilą wyodrębnienia z Gwadelupy. Wówczas przez pewien czas stanowiły część Unii Europejskiej (od wejścia w życie Traktatu z Lizbony), a Saint-Barthelemy został z niej wyłączony w 2012 roku. Majotta, wyspa na oceanie Indyjskim, jest w chwili obecnej najnowszym terytorium włączonym w skład Unii Europejskiej – stało się to w 2014 roku.

Kolejną grupą państw są kraje i terytoria zamorskie, w skład których wchodzi 20 terytoriów autonomicznych państw członkowskich UE. Żadne z tych terytoriów nie uznaje się za terytorium Unii Europejskiej, a ich obywatele mają ograniczone przywileje wynikające z członkostwa kraju macierzystego do UE. Należą do nich: Francuskie Terytoria Południowe i Antarktyczne, Polinezja Francuska, Saint-Barthelemy, Saint-Pierre i Miquelon oraz Wallis i Futuna (Francja). Część z nich należy do strefy euro (pozostałe używają franka CFP). Mieszkańcy tych terytoriów mają obywatelstwo francuskie, obywatelstwo unijne, a także prawo do uczestnictwa w wyborach do Parlamentu Europejskiego. W przypadku Danii terytorium należące do tej grupy to Grenlandia, która wystąpiła z UE w 1982 roku, choć jako obywatele duńscy są równoprawnymi obywatelami UE. Jeżeli chodzi o Holandię, to Sint Maarten i Curacao można zaliczyć do tej grupy.

Kolejnym typem regionów są terytoria specjalne. Ich status jest uregulowany specjalnymi protokołami dołączonymi do traktatów akcesyjnych poszczególnych państw. Należą do nich m.in.

• Wyspy Alandzkie – autonomiczne terytorium Finlandii, zamieszkane przez ludność szwedzkojęzyczną, gdzie nie obowiązuje unia VAT, ograniczony jest także swobodny przepływ osób, kapitału i świadczenia usług;
• Góra Athos, w którym ograniczony jest swobodny przepływ osób (terytorium to mogą odwiedzić wyłącznie mężczyźni), a terytorium to pozostaje poza unią VAT;
• Campione d’Italia, Livigno oraz Busingen am Hochrhein – trzy miasta (dwa włoskie i jedno niemieckie), które są eksklawami na terytorium Szwajcarii. Są wyłączone z europejskiej unii celnej i VAT, a w powszechnym użyciu jest frank szwajcarski;
• Ceuta i Melilla – dwa miasta hiszpańskie na wybrzeżu Maroka, gdzie zawieszone jest stosowanie unijnych przepisów dotyczących polityki rolnej, rybołówstwa, podatków i unii celnej;
• Helgoland – niemiecka wyspa położona na Morzu Północnym, będąca strefą wolnocłową, stanowi wyjątek do Układu z Schengen;
• Cypr Północny – terytorium należące de iure do Republiki Cypru, lecz de facto pozostające poza jego kontrolą. Nie obowiązuje w nim prawo unijne, jednak mieszkający tam Cypryjczycy są obywatelami UE i mają prawo do uczestnictwa w wyborach do Parlamentu Europejskiego, lecz z uwagi na status polityczny, na jego terenie nie przeprowadza się wyborów.
• Kanał Saimaański i wyspa Małyj Wysockij – są to terytoria, które Finlandia dzierżawi od Federacji Rosyjskiej. Obowiązuje na nich prawo rosyjskie, poza przepisami związanymi z transportem morskim i prawem wizowym;
• Wyspy Owcze – nie są częścią Unii Europejskiej, a ponadto mimo posiadania duńskiego obywatelstwa, nie są oni traktowani jako obywatele UE, dopóki nie przeprowadzą się na teren Unii.
• Clipperton – niezamieszkana wyspa na Oceanie Spokojnym, należąca do Francji, z niesprecyzowanymi elementami obowiązującego prawa UE.

Obszary specjalne państw członkowskich Unii Europejskiej, takie jak regiony najbardziej oddalone, terytoria zależne czy obszary o specjalnym statusie prawnym, odgrywają istotną rolę w różnorodności i złożoności samej Unii. Choć często znajdują się na peryferiach geograficznych lub politycznych, stanowią integralną część wspólnoty, zyskując specyficzne rozwiązania prawne i finansowe, które mają na celu wsparcie ich unikalnych potrzeb i wyzwań. Unia Europejska, poprzez swoje polityki i instrumenty wsparcia, dąży do wyrównywania szans i zapewnienia zrównoważonego rozwoju we wszystkich swoich regionach, niezależnie od ich położenia czy szczególnych warunków. Troska o te obszary jest nie tylko wyrazem solidarności, ale także dowodem na to, że integracja europejska obejmuje każdy zakątek wspólnoty, dbając o to, aby żadna część Unii nie została pozostawiona w tyle.